Pembentukan Persekutuan Malaysia pada 16 September 1963 adalah detik penting dalam sejarah Asia Tenggara, menyatukan Persekutuan Tanah Melayu dengan Tanah Jajahan Mahkota British di Borneo Utara (Sabah), Sarawak, dan Singapura. Walau bagaimanapun, naratif sejarah di sebalik peristiwa ini jauh dari bersifat tunggal.
Selama berdekad-dekad, kesahihan dan keadilan proses tersebut telah menjadi subjek perdebatan sengit, terutamanya di Sarawak dan Sabah. Artikel ini mengupas kontroversi yang mengelilingi pembentukan Malaysia, meneliti peranan Suruhanjaya Cobbold, kesahihan Perjanjian Malaysia 1963 (MA63), ketiadaan referendum popular, dan arus bawah geopolitik yang membentuk penciptaan persekutuan itu. Berdasarkan pelbagai sumber, termasuk laporan rasmi, dokumen yang tidak lagi diklasifikasikan, dan analisis kritikal, kertas kerja ini bertujuan untuk menyediakan gambaran menyeluruh tentang sejarah yang terus mempengaruhi wacana politik kontemporari di Malaysia.
Suruhanjaya Cobbold: Mandat yang Cacat?
Pada tahun 1962, kerajaan British dan Malaya menubuhkan Suruhanjaya Cobbold, sebuah Suruhanjaya Siasatan, untuk memastikan pandangan rakyat Borneo Utara dan Sarawak mengenai cadangan persekutuan Malaysia. Laporan rasmi Suruhanjaya, yang diterbitkan pada 1 Ogos 1962, menyimpulkan bahawa majoriti penduduk memihak kepada penggabungan itu, sekali gus membuka jalan kepada penandatanganan Perjanjian Malaysia. Walau bagaimanapun, metodologi dan penemuan Suruhanjaya telah dikritik hebat kerana kekurangan legitimasi demokratik.
Metodologi dan Penemuan
Suruhanjaya itu, yang diketuai oleh bekas gabenor Bank of England, Lord Cobbold, terdiri daripada dua wakil British dan dua wakil Malaya, dengan Lord Cobbold sebagai pengerusi. Terdapat ketiadaan wakil dari Borneo Utara atau Sarawak. Suruhanjaya menghabiskan masa dua bulan melawat wilayah-wilayah tersebut dan, menurut laporannya dan analisis berikutnya, menemu bual kira-kira 4,000 orang [1, 2]. Angka ini, yang mewakili kurang daripada satu peratus daripada gabungan populasi lebih sejuta pada masa itu, telah menjadi titik perdebatan utama.
Penemuan Suruhanjaya terkenal membahagikan pandangan penduduk kepada tiga bahagian:
Kira-kira satu pertiga daripada penduduk setiap wilayah sangat menyokong pembentukan awal Malaysia tanpa terlalu mengambil berat tentang terma dan syarat. Satu pertiga lagi, ramai daripada mereka memihak kepada projek Malaysia, meminta, dengan tahap penekanan yang berbeza-beza, syarat dan perlindungan... Baki satu pertiga terbahagi antara mereka yang bertegas untuk kemerdekaan sebelum Malaysia dipertimbangkan dan mereka yang lebih memilih untuk melihat pemerintahan British berterusan untuk beberapa tahun lagi. [3]
Berdasarkan penilaian ini, Suruhanjaya menyimpulkan bahawa pembentukan Malaysia harus dilaksanakan. Walau bagaimanapun, pengkritik berhujah bahawa tafsiran ini mengabaikan tentangan yang ketara dan keinginan meluas untuk penentuan nasib sendiri sebelum sebarang penggabungan dipertimbangkan.
Kelemahan Kritikal
Proses yang dijalankan oleh Suruhanjaya Cobbold penuh dengan isu metodologi yang menimbulkan keraguan terhadap kesahihan kesimpulannya.
| Kelemahan | Penerangan |
| Sampel Tidak Mewakili | Menemubual hanya ~4,000 orang daripada populasi lebih sejuta adalah tidak signifikan secara statistik dan tidak boleh dianggap sebagai gambaran tulen kehendak popular. |
| Ketiadaan Perwakilan Borneo | Ketiadaan sebarang ahli dari Borneo Utara atau Sarawak dalam Suruhanjaya itu sendiri adalah ketinggalan yang ketara, membawa kepada tuduhan bahawa ia adalah "latihan Anglo-Malaya" [2]. |
| Halangan Bahasa dan Budaya | Tiada bukti bahawa ahli Suruhanjaya bertutur dalam pelbagai bahasa tempatan dan bahasa peribumi, menimbulkan persoalan tentang betapa tepatnya mereka dapat mengukur pendapat populasi luar bandar yang tidak berbahasa Inggeris. |
| Iklim Ugutan | Sumber menunjukkan bahawa iklim politik adalah bersifat menindas. Mereka yang secara terbuka menentang rancangan Malaysia sering dilabel sebagai "subversif" atau "komunis" dan menghadapi penangkapan serta penganiayaan [2]. Iklim ketakutan ini berkemungkinan menghalang ramai orang daripada menyatakan pendapat sebenar mereka. |
Malah Gabenor British Borneo Utara pada masa itu, Sir William Goode, dilaporkan secara peribadi memanggil keseluruhan latihan itu sebagai "sandiwara" [2], satu sentimen yang menggariskan keraguan mendalam yang menyelubungi kerja Suruhanjaya.
Ketiadaan Referendum
Batu asas kritikan terhadap pembentukan Malaysia ialah ketiadaan lengkap referendum. Dalam era dekolonisasi, prinsip penentuan nasib sendiri, seperti yang termaktub dalam resolusi Pertubuhan Bangsa-Bangsa Bersatu seperti UNGA 1514, adalah yang terpenting. Namun, rakyat Sarawak dan Borneo Utara tidak pernah diberi peluang untuk mengundi secara langsung tentang masa depan mereka. Siasatan Suruhanjaya Cobbold, dengan temu bualnya yang terhad dan terpilih, telah dikemukakan sebagai pengganti undi popular.
Ini diburukkan lagi oleh peranan Misi Pertubuhan Bangsa-Bangsa Bersatu ke Malaysia (UNMM), yang dihantar pada Ogos 1963 untuk menjalankan penentuan akhir kehendak rakyat. UNMM bukan referendum; ia adalah satu lagi misi penilaian pantas. Kesahihannya telah dilemahkan dengan teruk apabila Tunku Abdul Rahman, Perdana Menteri Malaya, mengumumkan pada 29 Ogos 1963 bahawa Persekutuan Malaysia akan ditubuhkan pada 16 September 1963 — sebelum misi PBB selesai kerjanya. Setiausaha Agung PBB U Thant sendiri melahirkan rasa kecewanya:
Ini telah membawa kepada salah faham, kekeliruan, malah kebencian dalam kalangan pihak lain kepada perjanjian Manila, yang sepatutnya boleh dielakkan jika tarikh itu dapat ditetapkan selepas kesimpulan saya dicapai dan dimaklumkan. [4]
Bagi kebanyakan pengkritik, Suruhanjaya Cobbold dan Misi PBB berikutnya hanyalah "latihan hiasan luar" [5] yang direka untuk menghalalkan hasil politik yang telah ditentukan.
Kesahihan Perjanjian Malaysia 1963 (MA63)
Perjanjian Malaysia 1963, perjanjian antarabangsa yang mewujudkan persekutuan itu, adalah satu lagi tumpuan pertikaian undang-undang dan politik. Inti pati kontroversi terletak pada status penandatangannya dan keadaan di mana ia ditandatangani.
Perjanjian Antara Pihak yang Tidak Sama Taraf?
MA63 ditandatangani oleh lima pihak: United Kingdom, Persekutuan Tanah Melayu (sebuah negara merdeka), dan tiga tanah jajahan British iaitu Borneo Utara, Sarawak, dan Singapura. Penyokong kemerdekaan Sarawak berhujah bahawa perjanjian itu adalah void ab initio (tidak sah sejak awal) kerana negara merdeka tidak boleh secara sah memasuki perjanjian antarabangsa yang mengikat dengan wilayah yang masih di bawah pemerintahan kolonial dan kekurangan kedaulatan [6]. Perspektif ini berpendapat bahawa tanah jajahan tidak mempunyai kapasiti undang-undang untuk menjadi penandatangan tulen, menjadikan perjanjian itu tidak sah di bawah undang-undang antarabangsa.
Sebaliknya, pendirian rasmi kerajaan Malaysia dan ramai sarjana undang-undang adalah bahawa kesahihan perjanjian itu disahkan oleh penggabungannya ke dalam undang-undang domestik. Parlimen British meluluskan Akta Malaysia 1963, dan Parlimen Malaya meluluskan pindaan perlembagaan untuk menyepadukan peruntukan perjanjian ke dalam Perlembagaan Persekutuan. Proses "pendomestikan" ini, dihujah, memberikan MA63 kuasa undang-undangnya di Malaysia, tanpa mengira status awal penandatangannya [7].
Kesan Perpisahan Singapura
Perdebatan mengenai kesahihan MA63 semakin rumit oleh pemisahan Singapura daripada Malaysia pada Ogos 1965, kurang daripada dua tahun selepas pembentukan persekutuan itu. Persoalannya ialah sama ada keluarnya salah satu daripada empat wilayah konstituen secara automatik membatalkan perjanjian asal.
| Hujah untuk Kesahihan Berterusan | Hujah untuk Ketidaksahihan |
| Hujah balas adalah bahawa pemergian satu pihak tidak membatalkan perjanjian pelbagai hala melainkan perjanjian itu mengandungi klausa khusus untuk tujuan itu, yang mana MA63 tidak ada. Keluarnya Singapura diisytiharkan rasmi melalui Akta Malaysia (Pindaan Singapura) 1965, yang meminda perlembagaan secara sah. Oleh itu, peruntukan teras MA63 yang berkaitan dengan Sabah dan Sarawak kekal berkuat kuasa [7]. | Sebahagian penganalisis menganggap perpisahan Singapura sebagai pelanggaran mendasar terhadap intipati perjanjian penggabungan empat wilayah yang asal, yang sepatutnya menjadi prasyarat untuk kesahihan perjanjian itu. |
Konteks Geopolitik: 'Rancangan Besar' British
Dokumen yang tidak lagi diklasifikasikan dan penyelidikan sejarah telah mendedahkan bahawa pembentukan Malaysia bukanlah idea spontan daripada pemimpin tempatan tetapi sebaliknya rancangan strategik jangka panjang yang diilhamkan oleh kerajaan British. "Rancangan besar" ini didorong oleh gabungan kepentingan ekonomi dan geopolitik Perang Dingin.
Kepentingan Ekonomi dan Strategik
Seawal tahun 1953, satu kertas Pejabat Kolonial yang diklasifikasikan mendedahkan rancangan British untuk "beberapa bentuk perkaitan perlembagaan" bagi wilayah Asia Tenggara [2]. Motivasi utama adalah:
-
Aset Ekonomi: Britain pasca perang sangat bergantung pada hasil daripada timah dan getah Malaya. Penemuan rizab minyak yang signifikan di luar pantai Borneo menambah satu lagi lapisan nilai ekonomi yang besar kepada rantau itu. Sir Anthony Abell, Gabenor Sarawak, menyatakan pada tahun 1956 bahawa ahli politik Malaya dan Singapura mempunyai "minat yang besar di wilayah Borneo termasuk ruang kosongnya, potensi kekayaan, dan minyaknya" [2].
-
Dekolonisasi dan Kawalan: Dengan menyerahkan tanah jajahannya kepada Malaya yang mesra, pro-Barat, Britain boleh memberikan kemerdekaan nominal sambil memastikan kepentingan ekonomi dan strategiknya dilindungi dalam persekutuan yang lebih besar dan lebih stabil.
Penyerahan yang dirancang lebih awal ini telah disahkan secara terus terang bertahun-tahun kemudian oleh Perdana Menteri pertama Malaya, Tunku Abdul Rahman, yang menyatakan dalam satu temu bual:
"Ya dan mereka [British] memberi kami Sarawak, Sabah dan Singapura dan banyak lagi perkara lain pada tahun 1963 [dengan pembentukan Malaysia]. British boleh memberikan kemerdekaan kepada Singapura, Sabah dan Sarawak, tetapi mereka tidak. Sebaliknya, mereka menyerahkannya kepada kami." [2]
Pengakuan ini memberikan berat yang signifikan kepada hujah bahawa pembentukan Malaysia kurang merupakan penggabungan pihak yang sama taraf dan lebih kepada pemindahan harta benda kolonial.
Kesimpulan
Pembentukan Malaysia adalah proses yang kompleks dan dipertandingkan secara mendalam. Walaupun naratif rasmi meraikannya sebagai kesatuan sukarela rakyat, sejumlah besar bukti menunjukkan cerita yang berbeza. Suruhanjaya Cobbold, walaupun menampilkan lapisan perundingan, beroperasi berdasarkan mandat yang cacat dan tidak mewakili. Ketiadaan lengkap referendum menafikan hak asasi rakyat Sarawak dan Borneo Utara untuk penentuan nasib sendiri. Tambahan pula, kesahihan undang-undang Perjanjian Malaysia 1963 kekal menjadi subjek perdebatan sengit, didorong oleh status penandatangannya yang tidak sama taraf dan pemisahan Singapura yang berikutnya.
Rekod sejarah, disokong oleh dokumen yang tidak lagi diklasifikasikan dan kesarjanaan kritikal, menunjukkan inisiatif yang diterajui British yang didorong oleh kepentingan ekonomi dan geopolitik, memuncak dalam pemindahan wilayah kolonial dan bukannya penggabungan negara berdaulat. Aduan sejarah ini bukan sekadar peninggalan masa lalu; ia terus menghidupkan gerakan politik kontemporari di Malaysia Timur yang menyokong autonomi yang lebih besar, pemulihan hak di bawah MA63, dan, bagi sesetengah pihak, kemerdekaan sepenuhnya. Memahami sejarah yang dipertandingkan ini adalah penting untuk memahami dinamik politik yang berterusan dalam persekutuan Malaysia.
